فیستول مقعدی کانالی غیرطبیعی است که از داخل کانال مقعد یا راست روده به پوست اطراف مقعد باز می شود؛ زمانی که این کانال پس از درمان یا عمل جراحی دوباره باز شود یا عود کند، اصطلاحاً «عود فیستول» گفته می شود. عود می تواند از چند هفته تا چند سال پس از درمان ظاهر شود و برای بیمار همراه با درد، ترشح چرکی و کاهش کیفیت زندگی است.
در این مطلب با عوامل عود فیستول مقعدی آشنا می شوید. همچنین علائم و نشانه هایی که پیش آگهی عود فیستول مقعدی می باشند را می خوانید و اقدامات ضروری را به شما خواهیم گفت.
علت های شایع عود فیستول مقعدی
دلایل عود فیستول متنوع اند اما چند عامل شایع عبارت اند از: بسته نشدن کامل سوراخ داخلی فیستول (internal opening)، وجود کانال های فرعی یا مجاری پنهان که در عمل اولیه شناسایی یا حذف نشده اند، عفونت باقی مانده یا تجمع چرک، فشار یا آسیب به اسفنکترها در جراحی، و بیماری های زمینه ای مثل کرون یا دیورتیکول که روند التهابی مزمن ایجاد می کنند. همچنین کیفیت تکنیک جراحی و تجربه جراح در پیشگیری از عود نقش مهمی دارد.
عوامل خطر قابل توجه
مطالعات نشان داده اند که فیستول های پیچیده (مثلاً سینیوس های متعدد، مسیرهای فوق اسفنکتری، یا همراه با بیماری التهابی روده)، سابقه آبسه های مکرر، سیگار، دیابت و جراحیهای قبلی نادرست می توانند احتمال عود را افزایش دهند. تشخیص دقیق نوع فیستول و تصاویر قبل از عمل (مثل MRI مقعدی یا اندوسونوگرافی) برای کاهش ریسک بسیار کمک کننده است. دقت کنید که ام آر آی فیستول لازم است شامل نقشه کامل مسیرهای فیستول باشد و صرفا تشخیص این که فیستول در ناحیه وجود دارد کافی نیست.
تشخیص هنگام عود فیستول و چه چیزهایی بررسی می شود؟
در مواجهه با افزایش درد، ترشح مداوم یا ایجاد سوراخ جدید، باید بیمار توسط جراح ویزیت شود. معاینهٔ بالینی و ارزیابی برای یافتن سوراخ داخلی ضروری است؛ در بسیاری از موارد MRI یا اندوسونوگرافی اندوآنال برای ترسیم دقیق کانالها و شناسایی مجاری پنهان انجام می شود. همچنین لازم است علل زمینه ای مثل کرون بررسی شوند، زیرا در صورت وجود این بیماری ها، استراتژی درمان تغییر می یابد.
گزینه های درمانی برای فیستول عودکننده
رویکرد درمانی بستگی به پیچیدگی فیستول، وضعیت اسفنکترها و تاریخچهٔ عمل های قبلی دارد. اهداف اصلی عبارت اند از: پاکسازی عفونت، بستن سوراخ داخلی و حفظ عملکرد اسفنکتر برای جلوگیری از بیاختیاری. گزینه ها شامل موارد زیر هستند:
- ستون گذاری (Seton): عبور نخ ستون از کانال فیستول می تواند تخلیهٔ مداوم عفونت را فراهم کند و قبل از انجام عمل نهایی کانال را «آماده» سازد؛ روش مفید در فیستول های پیچیده یا زمانی که ریسک آسیب اسفنکتر بالاست.
- فیسوتولومی و فیستولکتومی: در فیستولهای ساده و سطحی که اسفنکترها درگیر نیستند، باز کردن کانال (fistulotomy) میتواند منجر به درمان قطعی شود اما در فیستولهای پیچیده خطر بیاختیاری وجود دارد. همچنین برای جلوگیری از آسیب به بافت سالم اطراف آن توصیه می شود که این عمل با لیزر فیستول مقعدی انجام شود.
- روش های حفاظت کننده اسفنکتر (sphincter-sparing): روش هایی مانند LIFT (ligation of intersphincteric fistula tract)، advancement flap، VAAFT، FiLaC و روشهای نوین کمتر تهاجمی برای کاهش ریسک بیاختیاری طراحی شده اند. موفقیت و نرخ عود این روشها متفاوت است؛ برای مثال تحلیلهای سیستماتیک نشان داده اند که LIFT نرخ عود نسبی در حدود ۲۰–۳۰٪ دارد و نتایج میان مطالعات متفاوت است. انتخاب بین این روشها باید بر پایهٔ نوع فیستول، تجربهٔ جراح و اطلاعات موجود از مطالعات انجام شود.
چگونه با فیستول هایی که قبلا عمل شده اند برخورد کنیم؟ (راهبرد بالینی برای عود)
در فیستول های عودکننده، قدم اول کنترل عفونت و اطمینان از باز بودن مسیر تخلیه است. سپس با انجام تصویربرداری کامل، نقشهٔ کانالها ترسیم می شود. در برخی موارد لازم است از روش های محافظ اسفنکتر یا ترکیبی از تکنیک ها استفاده شود.
در کلینیک لیزر دکتر زهرا سعادتی متخصص جراحی و لیزر روش ترکیبی استفاده از لیزر کم توان و پرتوان نتایج فوق العاده ای را بر جای گذاشته است. بیمارانی که دچار اختلال در دفع و ضعف عضلات کف لگن می باشند با استفاده از لیزر کم توان تون عضلانی از دست رفته را باز می یابند. همچنین با کمک لیزر پرتوان مسیر معیوب فیستول تخریب و برداشته می شود.
اگر بیماری زمینه ای (مثل کرون) وجود داشته باشد، درمان پزشکی (داروهای ضدالتهاب یا بیولوژیک) باید هم زمان مدیریت شود تا احتمال بهبود بلندمدت افزایش یابد. در مواردی که روشهای سنتی نتیجه ندهند، تیم های تخصصی ممکن است از پی آر پی، پیست پلاست (porcine-derived paste) یا درمان های تجربی استفاده کنند، اما داده ها هنوز در حال تکمیل و بررسی اند.
آیا نمی دانید که فیستول شما عود کرده است؟
اگر مشکوک هستید که فیستول مقعدی شما عود کرده است یا خیر در اینجا چند دسته اقداماتی که باید انجام دهید را اشاره می کنیم. همچنین ممکن است علائم شما به دلیل بروز یبوست و مشکلات گوارشی بروز کرده باشد و به جای عود فیستول لازم است به دیگر بیماری های ساده تر که هشدار بروز مجدد فیستول می باشند مشکوک باشید. گاهی هموروئید و شقاق نیز می توانند با علائمی نسبتا مشابه شما به شک بیاندازند. بنابراین به موارد زیر توجه کنید.
علائم هشدار را چک کنید
علائم اولیه بروز مجدد فیستول شامل موارد زیر است. اگر یکی از علائم زیر وجود دارد احتمال عود مطرح است:
- ترشح چرک یا رطوبت غیرطبیعی
- درد هنگام نشستن یا دفع
- برجستگی یا تورم کنار مقعد
- باز شدن یک سوراخ جدید
- تب خفیف یا احساس ناخوشی
- خروج چرک پس از مدتی خشکی
از دست کاری محل اجتناب کنید
محل را فشار ندهید! همچنین خودتان برای تخلیهٔ چرک اقدام نکنید. دقت کنید که از نشستن طولانی مدت پرهیز کنید. این کارها می تواند التهاب را بدتر و مسیرهای جدید فیستول را ایجاد کند.
مراقبتهای اولیه را انجام دهید
تا زمان مراجعه به متخصص اقدامات زیر را برای کاهش علائم انجام دهید:
- حمام نشسته با آب گرم (۲–۳ بار در روز)
- رعایت بهداشت ملایم ناحیه (شستشوی ملایم با شوینده مناسب مثل شامپو بچه)
- مصرف آب و فیبر برای جلوگیری از یبوست
- استفاده از مسکن های سبک در صورت نیاز
این اقدامات فقط موقت هستند و جایگزین درمان اصلی نیستند.
سریع به متخصص مراجعه کنید
جراح عمومی یا کولورکتال می تواند:
- ناحیه را دقیق معاینه کند
- سوراخ داخلی و مسیرهای احتمالی جدید را بررسی کند
- تصمیم بگیرد آیا عود قطعی است یا خیر
- تجویز MRIمقعد/لگن یا اندوسونوگرافی مقعد
تشخیص زودهنگام از پیچیده شدن فیستول جلوگیری می کند.
پیشآگهی فیستول مقعدی و نکات پایانی
فیستول های عودکننده مشکل سازند اما با تصویربرداری مناسب، انتخاب روش صحیح جراحی و همکاری بین جراحی و درمان پزشکی (در صورت نیاز) می توان احتمال کنترل و بهبودی را افزایش داد. بیمارانی که قبلاً عمل داشته اند باید نسبت به هر علامت جدید (درد، تورم، ترشح یا تب) هوشیار باشند و سریعاً به جراح مراجعه کنند. تصمیم گیری باید فردمحور و بر اساس منافع و ریسکهای بلندمدت (مخصوصاً حفظ continence) انجام شود.
